SISTEMI ENDOKRIN

Nga: DORIAN META/ Specialist i Traumave dhe Rehabilitimit

Sistemi endokrin ndikon në aktivitetet trupore duke lëshuar mesazhe kimike, të quajtura hormone, në qarkullimin e gjakut nga gjëndrat ezokrine dhe endokrine.

Funksionet kryesore të hormoneve janë:

• Kontrolli i mjedisit të brendshëm duke rregulluar përbërjen kimike dhe vëllimin e tij.
• Përgjigja e ndryshimeve mjedisore për të ndihmuar trupin të përballojë emergjencat – infeksionet, stresin etj.
• Ndihmon në rregullimin e metabolizmit organik dhe ekuilibrit të energjisë.
• Kontribuon në menaxhimin e rritjes dhe zhvillimit.

Hormonet janë elemente kimike që shkaktojnë ndryshime specifike në pjesë të veçanta të trupit. Efektet e tyre janë më të ngadalta dhe më të përgjithshme sesa veprimi nervor. Ata mund të kontrollojnë ndryshimet afatgjata të tilla si shkalla e rritjes, shkalla e aktivitetit dhe pjekuria seksuale.
Gjëndrat ezokrine ose endokrine sekretojnë hormonet e tyre direkt në qarkullimin e gjakut. Hormonet qarkullojnë në të gjithë trupin dhe arrijnë në organin e tyre të synuar përmes qarkullimit të gjakut. Kur hormonet kalojnë përmes mëlçisë, ato shndërrohen dhe eliminohen nga veshkat. Testet në produkte të tilla të hormoneve në urinë mund të përdoren për të zbuluar shtatzëninë. Sistemi endokrin është i përbërë nga një seri gjëndrash që sekretojnë hormone; ato gjenden në të gjithë trupin dhe përfshijnë hipofizë, tiroide, paratiroide, timus, gjëndra mbi veshkore pjesë të pankreasit dhe pjesë të vezoreve dhe testikujve. Edhe pse këto gjëndrat janë të ndara, është e sigurt që ato janë të lidhura ngushtë nga ana funksionale, sepse shëndeti i trupit varet nga dalja e ekuilibruar e hormoneve nga gjëndrat e ndryshme që përbëjnë këtë sistem.

Hipofiza

Kjo gjëndër është përshkruar si udhëheqësi i orkestrës endokrine. Ai përbëhet nga dy lobe, anterior dhe posterior. Lobi anterior sekreton shumë hormone, përfshirë hormonin somatotropik (GH) që nxit rritjen, i cili kontrollon kockat dhe muskujt dhe, në këtë mënyrë, përcakton madhësinë e përgjithshme të individit. Sekretimi i tepërt i hormoneve tek fëmijët prodhon gjigantizëm dhe nën sekretim prodhon xhuxhizëm. Lobi anterior prodhon gjithashtu hormone gonadotropike për aktivitetin e gonadave mashkullore dhe femërore. Hormonet tirotropike rregullojnë tiroiden dhe hormonet adrenokortikotropike rregullojnë korteksin mbi veshkor. Ajo gjithashtu prodhon hormone metabolike. Lobi i pasëm prodhon dy hormone: oksitocinë dhe vazopresinë. Oksitocina bën që muskujt e mitrës të kontraktohen në momentin e lindjes natyrale por edhe të kontrolloj hormonin Dopamin i cili është hormoni i euforisë; gjithashtu shkakton tkurrjen e kanaleve të gjëndrave të qumështit. Vasopresina është një hormon antidiuretik që ka një efekt të drejtpërdrejtë në tubulat e veshkave dhe rrit sasinë e lëngjeve që ata thithin në mënyrë që të nxirret më pak urinë. Ai gjithashtu tkurr enët e gjakut në zemër dhe mushkëri, duke rritur presionin e gjakut.

Tiroide

Lobet e djathtë dhe të majtë të kësaj gjëndre shtrihen në të dy anët e trakes. Madhësia mesatare e secilit lob është 4 cm e gjatë dhe 2 cm e gjerë, por këto dimensione mund të ndryshojnë shumë. Sekretimi i kësaj gjëndre është tiroksina dhe tri-jodotironina (T3-T4). Tiroksina kontrollon metabolizmin. Të dy hormonet përmbajnë jod, por T3 është më aktive se T4. Nën-sekretimi i këtij hormoni tek fëmijët prodhon kretinizëm; fëmijët tregojnë rritje të rrëgjuar (xhuxhizëm) dhe nuk mund të zhvillohen mendërisht. Nën sekretimi tek të rriturit rezulton në një normë të ulët metabolike. Një rrahje e shpejtë e zemrës zakonisht mundet të shoqërohet me mundësinë e vlerave të larta të hormoneve tiroidale. Kjo gjëndër, pra, ka një ndikim të thellë si në aktivitetin mendor ashtu edhe në atë fizik.

Gjëndrat paratiroide

Ekzistojnë katër nga këto gjëndra, dy në secilën anë, të cilat qëndrojnë prapa tiroides. Sekretimi i tyre është hormoni paratiroide, funksioni i të cilit është të rrisë kalciumin në gjak dhe të ruajë ekuilibrin e kalciumit dhe fosforit si në strukturat e gjakut ashtu edhe të kockave.

Gjëndra e timusit

Kjo gjëndër është e vendosur në pjesën e poshtme të qafës dhe arrin një gjatësi maksimale prej 6 cm. Pas pubertetit, timusi fillon të atrofizohet në mënyrë që vetëm mbetjet fibroze të gjenden tek të rriturit. Sekretimi i tij mendohet të veprojë si një frenim në zhvillimin e organeve seksuale në mënyrë që kur timusi atrofizohet, organet seksuale të zhvillohen. Hulumtimet e fundit mbi aktivitetin e kësaj gjëndre zbulojnë se ajo luan një rol të rëndësishëm në sistemin imunitar të trupit duke prodhuar limfocitin T.

Gjëndrat mbi veshkore

Janë dy në numër, kanë formë trekëndëshi dhe ngjyrë të verdhë. Ata vendosen në krye të secilës veshkë. Ato ndahen si veshka në dy pjesë, lëvore dhe palcë. Korteksi është pjesa e jashtme e gjëndrës dhe prodhon disa hormone të quajtura kortiko-steroide. Funksioni i tyre është të kontrollojnë ekuilibrin e natriumit dhe kaliumit, të stimulojnë ruajtjen e glukozës dhe të ndikojnë ose plotësojnë prodhimin e hormoneve seksuale. Medula ose shtresa e brendshme prodhon adrenalinën, një vasokonstrikor i fuqishëm. Adrenalina ngre enët e gjakut dhe rrit sheqerin në gjak duke rritur prodhimin e sheqerit nga mëlçia. Sasia e adrenalinës së sekretuar rritet në mënyrë të konsiderueshme nga eksitimi, frika ose zemërimi.

Gonadet ose gjëndrat seksuale

Këto gjëndra janë natyrshëm të ndryshme tek burrat dhe gratë sepse ato kryejnë funksione të ndryshme, megjithëse në shumë aspekte, funksione plotësuese. Tek femrat gonadet janë vezoret dhe te mashkulli testikujt. Hormonet seksuale femërore janë estrogjeni dhe progesteroni.
Hormoni seksual mashkullor është testosteroni, megjithëse secili seks prodhon një sasi të vogël të hormonit të kundërt. Hormonet femërore janë përgjegjëse për rritjen e gjirit. Hormoni mashkullor është përgjegjës për ndryshimet e zërit, rritjen e masës muskulore, zhvillimin e flokëve të trupit, fytyrës dhe zhvillimin normal të burrërisë.

Pankreasi

Pjesa endokrine e pankreasit përbëhet nga grupe qelizash të quajtura ishuj të Langerhans që sekretojnë insulinë. Insulina rregullon nivelin e sheqerit në gjak dhe shndërrimin e sheqerit në nxehtësi dhe energji. Insulina në nivele të ulta shkakton një sëmundje të njohur si diabet melitus. Kjo sëmundje ndahet në dy grupe, njëra ndodh para moshës 25 vjeç dhe forma tjetër fillon në pjekuri.

Referencë

William D McArdle et al (2018). Fisiologia applicata allo sport aspetti energetici, nutrizionali e
performance. Rozzano (MI): Casa Editrice Ambrosiana.